Yalova Üniversitesinden Arda Meriç, IMF tarafından yayımlanan yeni CBDC makalesinin özetini çıkardı.
Merkez bankası dijital para ünitesi (CBDC), sabit paralar(stable coins), ödeme hizmeti sağlayıcılarında dahil olduğu yeni ve tavsiye edilen mali araçların yükselişi ile perakende ve toptan ödeme sistemleri açısından da bir değişikliği söz etmektedir. CBDCler merkez bankaları ve altyapı sağlayıcıları, toptan ödeme platformları ortasında bedel transferini kolaylaştırmanın yeni yollarını araştırmakta ve merkez bankaları açısından bu durumda bu yeniliklerin para siyasetinin rolünü ve uygulamasını ne ölçüde artırdığı konusunda kıymetli bir soru taşımaktadır.
Farklı bir bakış açısında ise; mali sistemlerin geçirmekte olduğu değişimler süratli olsa da geçmişte görülen değişikliklerden daha kapsamlı olmadığı söylenebilir. Öte yandan, birkaç gözlemci ve yorumcu, değişim suratının, teknolojinin bir ödeme düzenlemesinden başkasına süratli ve muhtemelen denetimsiz iletimi gerçekleştirme yeteneğinin ve yeni banka dışı ve düzenlemeye tabi olmayanların artan çekiciliğinin olduğunu savunmuşlardır, merkez bankalarının sistemleri üzerindeki ekstra gerilimi ve ilgisizlik tehdidini hesaba katmaları gerektiği manası da taşımaktadır.
Bu tehdide ek olarak, öbür yorumcular tarafından not edilen potansiyel bir fırsat olduğudur. Yeni nakdî araçların eklenmesi, merkez bankasının ek boyutlar üzerinde çalışmasını sağlayabilir, çoklu faiz oranlarının yahut nakdî büyüklüklerin ayarlanması yoluyla daha maksatlı siyaset yansıları için yeni yollar bulma eğilimindedir.
Alternatif ödeme düzenlemelerinin ortaya çıkışının kıymeti, para otoritesinin genel gerçek faiz oranlarını etkilemeyi amaçlayan klâsik bir politikayı mı yoksa iki farklı varlık kategorisinin getirileri ortasındaki farkı değiştirmeye odaklanan niceliksel bir gevşeme yahut sıkılaştırma mı yürüttüğüne bağlı olarak farklılık gösterecektir. Bu yazıda, ilgili faiz oranlarını denetim etmenin para otoritesinin makroekonomik maksadı olduğu ve nakdî büyüklüklerin, faiz oranlarını gözlemlemenin yahut vaktinde direkt denetim etmenin güç olduğunu kabul eden otorite tarafından bir maksat olarak kullanıldığı perspektifi ile ele almaktadır. Ayrıyeten merkez bankalarının makroekonomik bir maksada ulaşmanın yanı sıra diğer maksatları de vardır.
Yeni ödeme sistemleri finansal istikrarsızlık kaynağı olabilir bundan ötürü bu riskleri doğuran siyasetlerden kaçınmak gerekir. Yeni paranın farklı biçimleri, farklı senyoraj gelirleri sağlayacak ve şayet bu gelirler merkez bankasının yetki alanının içerisinde olursa, iktisatta seçilen ödeme düzenlemeler karmasını değiştirecek siyasetler oluşturması gerekebilecektir.
Dijital paranın piyasaya sürülmesinden merkez bankası operasyonları için birçok farklı sonuç doğursa da makalede bu üç soruya odaklanılmıştır;
- Dijital para faiz oranı kanalını etkileyebilir mi?
- Merkez bankası için yeni bir araca gereksinim duyar mı?
- Sirkülasyondaki para, mali taban ve senyoraj üzerindeki tesirleri nelerdir?
Evrakın ana çizgileri ise şu formda ele alınmıştır;
- Kısım 1; Mevcut ve yeni ödeme düzenlemelerinin temel özelliklerini açıklarken,
- Kısım 2; Faiz oranı kanalına ve dijital paranın para siyasetini ve merkez bankası operasyonlarını değiştirip değiştirmeyeceğine (CBDC odaklanarak) odaklanır. Tıpkı vakitte CBDC’nin gerekliliğini de ortaya koymaktadır.
- Kısım 3 de ise, öteki merkez bankalarının maksatlarına odaklanmaktadır.
Çeşitli ödeme bölümleri ortasında hem müşterilerin enstrümanlara yönelik taleplere hem de tedarik tarafında sonlu ikame edilebilirlik olduğu ölçüde yeni enstrümanların manalı olduğunu savunulmuştur.
- Kısım 4, global olarak sirkülasyondaki para eğilimlerine ve bunun senyoraj oranlarına, dijital paranın süreç suratı ve sirkülasyondaki para ile CBDC ortasındaki paralellikleri de içine merkez bankası operasyonlarını nasıl etkileyebileceği incelenmiştir.
Ödemeler için kabul edilebilir bir biçimde ticari bankaların borcu, Merkez bankası parası, merkez bankası tarafından esasen maliyetsiz olarak çıkarılan fiyat para ünitesidir. Ticari banka parası, merkez bankası borcunda itfa vaat etmektedir. Ticari banka parası, merkez bankası borç rezervleri, ihraç eden ticari bankanın güvenliğini ve sağlamlığını temin eden düzenleyici yapılar ve mevduat sigortası ve merkez bankasının son kredi mercii unvanı ile desteklenmektedir.
İki temel mali yenilik tipi ele alındığında;
Merkez bankası dijital para ünitesi (CBDC),banka elektronik parası ve fintech tarafından verilen elektronik para, sadece mevcut para ile değişim oranı “sabit” olması amaçlanan paraları dikkate almakta, ve bu durumda CBDC için garanti ise: Banka dışı ödeme varlıkları sağlayıcılarının ortaya çıkmasından kaynaklanan meselelerin birçoklarının, e-paranın yaygın olarak kullanıldığı ülkelerde halihazırdaki oluşumudur.
- Kısım 5; dijital paranın bir alt kümesine odaklanmaktadır: taşınabilir ağ operatörleri (MNO’lar) üzere para ve ödeme hizmeti sağlayıcıları ve para talebindeki düşüş ve öbür şeyler dahil olmak üzere para tabanı dışındaki likiditenin anlaşılmasının ne kadar kıymetli olabileceği. M2 para arzındaki bilgileri dikkate almaktadır.
- Kısım 6; yeni dijital teknolojiye yönelik talep esnekliklerinin, mevcut ödeme prosedürlerine yönelik talebin esneklikleriyle nasıl karşılaştırıldığını daha düzgün anlamamız gerektiği konusunda incelemelere yer vermiştir.
ÖDEME VARLIKLARI: ESKİ VE YENİ
Mevcut parayı iki biçimde çeşitlendirdiğimizde; bireyler tarafından fizikî para ünitesi biçiminde kullanılan ve bir merkez bankasının borcu olduğudur böylelikle, onu ihraç edenler, ödeme maksadıyla onu istek eden iktisattaki aracılara sağlayarak kar elde edebilirler.
Merkez bankası nakdî varlığını mali olmayan varlıklarla (örneğin Hazine bonoları) takas eder ve tahvillere ödenecek faiz ile ödediği faiz maliyeti ortasındaki farktan elde edilen karlar, verdiği kredilerden aldığı faiz ve ödeme emeliyle mevduatı elinde bulunduran bireylere ödediği faiz, gerekli rezerv maliyetleri düşüldükten sonra, takviye maksadı ile mevduatlara tahakkuk ettirmesidir
İki temel mali yenilik çeşidi ise;
- Merkez bankası dijital para ünitesi (CBDC)
- Banka elektronik parası ve fintech tarafından verilen elektronik para.
Her durumda, sırf mevcut para ile değişim oranı “sabit” olması amaçlanan paraları dikkate alınmaktadır.
CBDC nin garanti edilmesinin altında yatan sebepler ise;
- Merkez bankasının CBDC’yi kullanmak için muhtaçlık duyduğu para ünitesini çıkarabileceği.
- Başka para biçimleri için itfa garantisi, ihraç eden kuruluşun sahip olduğu dayanağın nitelik ve kapsamı ile elektronik para büsbütün yahut kısmi olarak desteklenebilir olması.
FAİZ ORANI KANALI:
Para siyasetinin makroekonomik tesirlerinin en temel yolu faiz kanalıdır. Örneğin, devlet tahvillerinin faiz oranı, makroekonomik siyasetlerde iktisattaki yatırım düzeyini değiştirir, böylelikle ekonomik aktivite ve enflasyon düzeylerini ayarlanır.
Yeni ödeme araçlarının getirilmesinin ekonomik faaliyet üzerinde tesirleri olsa da bunların bu şartlarda para siyaseti üzerinde değerli bir tesir oluşturacak kadar birinci dereceden değere sahip olmaları yahut gereğince süratli olmaları mümkünlük dışıdır. Bu nedenle, ülkedeki gerçek yatırım için amaç faiz oranlarının, ödeme yeniliklerinin bir sonucu olarak değişmesi olanaksızdır.
Genel olarak, merkez bankaları, bankalar ortası piyasada faiz oranlarını gayeler, bankalar için fonlama maliyetini değiştiren para siyasetleri, bankalara karşılık olarak borç verme faaliyetlerini genişlettikçe yahut daralttıkça genel ekonomik faaliyetleri tesirler.
Bununla birlikte, yeni ödeme sistemlerinin, finansal kurumların davranışları üzerinde, faaliyetlerini teşvik eden yahut caydıran direkt tesirleri de olabilir. Bir ödeme yeniliğinin mümkün bir sonucu, ya banka ödeme sistemleriyle rekabet eden ödeme düzenlemelerinin getirilmesi yoluyla fonların maliyetini artırarak yahut bu sistemlerin verimliliği ödeme sistemindeki değişiklikler ile para otoritesi tarafından belirlenen oranlar, ile bankaların halka borç verdiği oranlar ortasındaki farkın ortalama düzeyini değiştir.
Para otoritesi nakdî büyüklükleri hedefliyorsa, tesirler daha da kıymet kazanmaktadır. Yeni ve çeşitli ödeme ortamları için para çarpanları, mevcut para çarpanlarından farklı olacaktır ve muhtemelen farklı dış şoklara nazaran değişiklik gösterecektir.
Yeni bir ödeme varlığının tanıtılması, ödeme yapmak için mevcut seçenekleri artıracağından ve bu artan seçeneklerden ötürü genel olarak ekonomik verimlilik artışı gözlemlenir, lakin yeni ödeme varlığının mevcut ödeme varlıklarının yerine geçtiği ölçüde mevcut varlıkların arzını değiştirme teşebbüslerinin aktifliğini de azaltabilecektir.
CBDC’nin piyasaya sürülmesi, bu türlü bir zorluğa yol açmaz sebebi ise; CBDC, merkez bankası tarafından ödemeler için kullanılabilen öbür bir varlık oluşudur.
CBDC teğe bir mevcut para ünitesi cinsinden tabir edildiğinde ve öteki para ünitesi yahut varlıklar karşılığında edinilen para siyasetinin yürütülmesinde temel bir değişiklik yapmaz; CBDC ile dış para arzı, basitçe dolanımdaki CBDC ve nakit toplamı halinde oluşacaktır.
CBDC’nin merkez bankası parasının kullanışlılığını artırdığı ve talebi öteki nakdî varlıklarından uzaklaştırdığı durumdaysa merkez bankasının para siyaseti üzerindeki denetimini ve senyorajdan yararlanma yeteneğini artırma potansiyeline sahip olacağıdır.
Lakin daha öncelikli bir durumda CBDC’lerin kullanımı paranın suratını artırabilir; kimi süreçler sırf elektronik olarak daha uygun olmakla birlikte tıpkı vakitte daha tasarruflu olacaktır. Bir süreç ile bir sonraki süreç ortasında paranın bir kişinin mülkiyetinde kalması için muhtaçlık duyduğu mühlet düşecektir. Diğer bir deyişle, birebir süreç pahasını elde etmek için toplamda daha az paraya muhtaçlık duyulacaktır. Makroekonomik siyasetin hedefi, iktisattaki optimal toplam ile ekonomik faaliyet seviyesi ile dengeli bir yatırım faiz oranı belirlemektir.
Bir mali toplam hedeflendiğinde, iktisadın likidite priminin boyutunun yahut ödeme varlıklarının arzının sıkılığına faydalı bir formda hizmet etmelidir. Ülkü toplamda, yakın ikame olarak hareket eden kamu ve özel tüm ödeme varlıklarının toplamını ölçülmesidir. Kurumlarda düzenlenmemiş süreç varlıklarının büyüklüğünü ölçemediği durumda bu tedbirde kusurludur. Bu kuruluşlar tarafından rezerv olarak kullanılan varlıkların ölçülmesi ve tabandan toplamlara geçiş için bir para çarpanı ile ayarlanması kısmi bir tahlil olarak görülmektedir.
YENİ ARAÇLAR İÇİN BAŞKA MAKSATLAR:
Birtakım maksatlar ekseriyetle merkez bankalarına atfedilir bu gayeler; Fiyat istikrarı, Finansal istikrar ve Senyoraj yoluyla devlet geliri elde etmektir. Yeni ve farklı para üniteleri de senyoraj yoluyla devlet gelirlerini arttıracaktır. Son kredi mercii fonksiyonunda olan merkez bankaları ilgili faiz oranları ve likidite siyasetleri, finansal istikrarın güzelleştirilmesi için tasarlanmıştır.
Yeni ödeme imkanlarının istikrarsızlık kaynakları olduğu durumda, bunlara yönelik başka araçlara sahip olmak uygun olabilmektedir. Bununla birlikte, her iki durumda da, yeni araçlar, sırf çeşitli ödeme bölümleri ortasında, hem müşterilerin araçlara yönelik talep tarafında hem de tedarik tarafında hudutlu ikame edilebilirlik olduğu ölçüde mana kazanacaktır. Güvenlik ve sağlamlık düzenlemesi olarak Yeni ödeme araçları sağlayan kurumlar düzenlendiği ve sigortalandığı sürece, tıpkı iş kısmında değerli bir değişiklik olmaksızın devam edebilir.
Finansal istikrar kaygısı, düzenlemeye tabi olmayan yahut yetersiz düzenlemeye sahip ödeme kuruluşlarından kaynaklanacaktır. Bankacılık krizinde olduğu üzere sorun, düzenleme maliyetlerinin kurumları düzenleyici arbitraj yapmaya, kurumlar yahut kurumların hizmetlerini kullananlar tarafından tam olarak karşılanmayan sistemik riskler almaya yönlendirmesinden kaynaklanmaktadır.
Fintech ödeme kurumları geniş çapta tanınan hale gelmiş olsa da bu tıp sıkıntılar kolaylıkla tekrar ortaya çıkabilir. Buna karşı en değerli muhafaza, düzenlenen kesime katılmanın yararlarının, düzenleme maliyetlerini dengelemek için gereğince büyük olmasını sağlamaktır. Örneğin, ödeme sistemleri kelam konusu olduğunda, düzenlemelerin maliyetlerinin ödeme düzenlemesi tarafından dayatılan risklere makul bir halde ayarlanması şartıyla ödemelere ilişkin yapıya erişim son derece büyüyecektir. Borç verenler ise, sırf ödeme fonksiyonuna uygun düzenlemelere sahip olacaklardır. Farklı ödeme düzenlemeleri ortaya çıktığında, düzenlemeler ortasında makul bir karışımı teşvik etmek için merkez bankası düzenlemelerini kullanmanın bir bedeli olup olmadığını düşünmek yararlı olur. Örneğin, senyoraj gelirleri bir CBDC’den özel bir ödeme kuruluşundaki tıpkı ölçüdeki ödeme faaliyetinden daha fazla olacaktır ve merkez bankası rezervlerine olan talebin esnekliği muhtemelen kurum cinsine nazaran değişiklik gösterecektir.
Merkez Bankaları Operasyonel Mevzuları:
Bilhassa banka hesabı olan bireylerin çok küçük olduğu ve iktisadın nakit temelli olduğu durumlarda ve bununla birlikte, mali taban, taşınabilir operatör ödeme sistemlerinin daha yaygın bir formda kullanılmasıyla potansiyel olarak azaltılabilir. Taşınabilir ödeme hesapları, hizmetleri nüfusun büyük bankasız bölümüne sundukları için yararlıdır. Taşınabilir operatör ödeme sisteminin devreye girmesi para tabanının boyutunu küçültür; dolanımdaki nakittin bir kısmını taşınabilir operatöre ödeme yaparak mevduat talep etmek için takas eder. Bu birinci tesir para tabanını küçültür, zira sırf vadesiz mevduat üzerindeki zarurî karşılık oranı para tabanının bir modülü olur.
İkincisi, daha fazla sayıda müşteri ödeme yapmak için taşınabilir operatörü kullandığından, taşınabilir operatörün tüm meblağı vadesiz mevduat olarak tutması için daha az teşvik ile karşılaşır, bu nedenle nakdî tabanda vadesiz mevduat ve münasebetiyle banka rezervleri olarak daha fazla azalma olur.
Bu, iktisatta daha fazla sürecin daha az ölçüde temel para kullanılarak ödenebileceği para suratında bir artışa dönüşür.
Bu, düzenleme için mali toplamları kullanan CBDC’ler için operasyonel hesaplamaların ayarlanmasını gerektirecektir. Bireylerin, kamu hizmetlerine uzaktan ödeme yapmalarının bir yolu olarak, ve ödeme kuruluşları sistemini ortaya çıkarmıştır.
Öte yandan, banka hesabı olmayan nüfusun büyük çoğunluğunun cep telefonu var olduğu ve taşınabilir iş büyük operatörlerde ağırlaşması durumu da göz önüne alındığında telefon tabanlı sistem, M-pesa sistemi üzere telefon tabanlı sistemler için birinci kullanım durumunun ötesine süratle genişleyebilir.